استاد ما «علامه عماره» در مرکز و محور مکتب نوگرایی و تجددگرایی اسلامی معاصر قرار دارد؛ کمااینکه او امتدادی برای این مکتب نیز به شمار میرود؛ مکتبی که با «رفاعه الطهطاوی» آغاز شد و با «محمد عبده و جمال الدین الافغانی و رشید رضا و ...» ادامه پیدا کرد.
به بهانه درگذشت محمد عماره؛ اندیشمند معاصر اخوانی را بهتر بشناسیم
به گزارش الأمه:
علامه دکتر «محمد عماره» روز جمعه 4 رجب 1414 مصادف با 28 فوریه 2020 میلادی ندای حق را لبیک گفته و با دار فانی وداع کرد. درگذشت علامه همگی ما و همچنین کاغذها، قلم‌ها، جوهرها، افکار، علما و طالبان علم را به شدت اندوهگین کرد و اشک را در چشمانمان جاری ساخت. ما در فراق وی به غایت اندوهگین هستیم و در برابر این مصیبت، چیزی جز آنچه که پروردگارمان رضایت دارد، به زبان نمی‌آوریم و تنها می‌گوییم: «إنا لله وإنا إلیه راجعون».
علامه «محمد عماره» عضو هیئت عالی علمای «الازهر شریف» و صاحب بزرگترین پروژه فکری و اسلامی معاصر بود. پدرش او را از دوران کودکی وقف «الازهر شریف» کرد و او نیز خود را وقف علم و دفاع از اسلام و مسلمانان ساخت. روزی او به من گفت: «من پژوهش و نویسندگی را ترجیح دادم، کار دولتی را رها کردم و از چشمداشت به مناصب و پست‌های مختلف از زمان فارغ‌التحصیلی از دانشکده دار العلوم، خودداری کردم. ترجیح دادم یک آزاده مشغول به علم باقی بمانم و همچون کسی باشم که بر روی حصیر نشسته است، چراکه چنین فردی اگر از روی حصیر سقوط کند، هیچ آسیبی نمی‌بیند».
این توصیفات بلیغ در واقع نشانگر مسیر حیات و زندگی این عالم بی‌نظیر بوده و تفسیرکننده جوانب و ابعاد متعددی از زندگیِ سرشار از علم و عمل و مواضع بزرگ اوست. او با زندگی مبارزه کرد تا پخته، باتجربه و وارسته شد. پروژه فکری او در اذهان نسل‌های پی در پیِ امت، از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب، تثبیت شد. به یاد دارم مقاله‌ای از «شیخ محمد الغزالی» خواندم که در آن در ستایش و توصیف «علامه عماره» نوشته شده بود: «تو عماره نیستی؛ تو دژ محکم، استوار و قدرتمندی هستی که بر دشمنان اسلام و بدخواهانش می‌تازی و تا زمانی که آنان [دشمنان] زمین نخورند، دست از مبارزه با آن‌ها نمی‌کشی و از میدان نبرد بازنمی‌گردی». «شیخ الغزالی» (رحمه الله) اینگونه نوشته است.
علامه «محمد عماره» حداقل در طول بیش از 70 سال از مرزهای فکری اسلام پاسداری کرد، پاسخ تعرض‌کنندگان را داد و با تکیه بر قدرت و اراده خداوند بر بدخواهان اسلام تاخت. این اقدامات علامه تا جایی پیش رفت که موجب شد تا شاگردان کوچک ایشان همچون ما از خود در برابر این همه عزم، قاطعیت، صبر و ایستادگی علامه در کارها و مواضعش، خجالت بکشیم.
دکتر «محمد عماره» در 27 رجب 1350/ 8 دسامبر سال 1931 میلادی در روستای «صروه» واقع در مرکز «قلین» از توابع استان «کفر الشیخ» دیده به جهان گشود. او قرآن کریم را در روستای خود به طور کامل حفظ کرد و سپس به مدرسه علوم دینی «الاحمدی» وابسته به «الازهر» در طنطا پیوست و تحصیلات دانشگاهی‌اش را در دانشگاه «دارالعلوم» به پایان رساند. او در همین دانشگاه مدرک فوق لیسانس را در سال 1970 و مدرک دکترا را در سال 1975 میلادی در رشته فلسفه اسلامی، دریافت کرد. سلسله رویکردها و اهتمامات ملی، عربی و اسلامی علامه عماره از همان کودکی آشکار شد. اولین مقاله او را روزنامه «مصر الفتاه» تحت عنوان «جهاد در فلسطین» منتشر کرد.
علامه عماره در سخنان و اظهارات شفاهی‌اش همچون شیری شجاع و درهم‌شکننده سخن می‌گفت. به عنوان نمونه اینگونه صحبت می‌کرد: بدان ای فلانی! (خطاب به کسی که به اسلام اهانت می‌کرد و یا کسی که امت و میراث آن در مصر و خارج از آن را مورد تعرض قرار می‌داد). یا اینکه می‌گفت: فلانی اینگونه نوشته است و اصول امت را اینگونه پایمال کرده و به آن هجمه برده است. او همچنین می‌گفت: من تا او را ادب نکنم، آرام نمی‌گیرم. زمانی که مردم مصر این عبارت علامه عماره را می‌شنیدند که می‌گفت او را ادب کردم و بسیار کار خوبی کردم، هم به طور کامل متوجه محتوای سخنانش می‌شدند و هم همراه با او می‌خندیدند و به شرینی سخنش گوش فرا می‌دادند.
استاد ما «علامه عماره» در مرکز و محور مکتب نوگرایی و تجددگرایی اسلامی معاصر قرار دارد؛ کمااینکه او امتدادی برای این مکتب نیز به شمار میرود؛ مکتبی که با «رفاعه الطهطاوی» آغاز شد و با «محمد عبده و جمال الدین الافغانی و رشید رضا و …» ادامه پیدا کرد. او در زمره چنین مردان و عالمان بزرگی قرار داشت.
ازجمله اقدامات و کارهای شایسته و برجسته علامه عماره که تاریخ همواره در طول زمان آن را یادآوری خواهد کرد، می‌توان به نقش بزرگ وی در احیاء مکتب تجددگرایی اسلامی نوین اشاره کرد، زیرا او در طول ده‌ها سال، در لابلای اسناد ثبت و ضبط و بایگانی‌شده در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی، زحمت و بار جستجوی این مکتب را به دوش کشید. او در جریان رهبری پروژه بزرگش، خطر محافظت از یافته‌های خود و انتشار آن‌ها را به جان خرید؛ پروژه‌ای که در اوایل دهه 70 قرن گذشته از آن تحت عنوان «مجموعه آثارِ پیشگامان اصلاح و تجددگرایی اسلامی» رونمایی شد. این پروژه بزرگ شامل مجموعه آثار طهطاوی، امام محمد عبده، الافغانی، قاسم امین و… است.
علامه عماره وارد درگیری‌ها و مناقشات فکری و اندیشه‌ای بسیاری در جبهه‌های متعدد شد. وارد معرکه احیاء و تجددگرایی و همچنین معرکه دفاع از اسلام، عقاید و اصول ارزشمند آن شد. او همچنین وارد معرکه دفاع از امت و منافع آن در میدان سیاست نیز شد. کما اینکه در میدان جهاد، استقلال، مبارزه با استعمارگری و دخالت خارجی در امور داخلی مصر نیز مشارکت کرد. او از همان دوران نوجوانی در سلسله جنبش‌های ملی در دفاع از مصر، جهان عرب و امت اسلامی شرکت می‌کرد. علامه عماره همواره از ارزش‌های مبتنی بر حقانیت، عدالت و آزادی دفاع می‌کرد.
علامه ما دکتر محمد عماره در جایگاه سیاسی که قرار داشت، همواره پیشگام بود. او همواره یادآور علمای صالحِ پیشینی بود که در کارهایشان برای خدا هیچگاه از ملامت ملامت‌گران نهراسیدند. او با زهد و صلابتش این مسأله را یادآوری کرد که امت ما علاوه بر «علمای درباری»، «پادشاهان و سلاطین علم» ازجمله «العز بن عبدالسلام» را شناخت. این امت همچنین «سلاطین عاشق» مانند سیدی عمر بن االفارض و «سلاطین عارف» همچون البسطامی، الگیلانی و ابراهیم بن ادهم و … را به خود دید و شناخت.
علامه عماره همچنین وارد نبردها و معرکه‌های فرهنگی متعددی نیز شد و تا استدلال‌های مخالفان اندیشه اسلامی را به چالش بکشد. او ازجمله بزرگترین علمای عصر ماست که استدلال‌های اندیشه سکولاری و الحاد و همچنین تمامی اندیشه‌های تعرض‌کننده به اسلام را رد کرد و اجازه نداد تا اذهان نسل‌های جوان آینده نسبت به اصول اسلامی مخدوش شود. علامه عماره در این زمینه ده‌ها تألیف از خود برجای گذاشته است که جملگی در سطوح گسترده منتشر شده و بسیار معروف نیز هستند.
علاوه بر تمامی آنچه که گفته شد، علامه عماره در جبهه دیگری نیز اهتمام گسترده‌ای داشت و آن، جبهه اجتهاد و تجددگرایی بود. او نقش مهمی در نوگرایی بسیاری از مسائل ایفا کرد. ازجمله این مسائل می‌توان به تکثرگرایی در امور حزبی و همچنین در حیات اجتماعی به طور عام، یاد کرد. ازجمله دیگر مسائل نیز می‌توان به روابط با غرب و موضع‌گیری در برابر آن و همچنین اتخاذ موضع در قبال تمدن اروپایی و دیدگاه اسلام نسبت به هنر و … اشاره کرد.
علامه عماره همچنین در زمینه اصطلاحات نیز وارد نبردها و مناقشاتی شد. او به ما و نسل‌های متعدد نسبت به بکارگیری اصطلاحات وارداتی از خارج هشدار داد. علامه عماره در خصوص تمامی مسائل و قضایای مهم موضع‌گیری و دیدگاه خود را بیان کرد. او در این زمینه تنها به دفاع بسنده نکرد و به نوآوری و تجددگرایی روی آورد. در تمامی زمینه‌های مذکور، بار دیگر باید بگوییم که او دژی مستحکم از دژهای اسلام بود.
منبع: اضاءات
نویسنده: إبراهیم البیومی غانم
ترجمه: رامین حسین آبادیان
