شور و شوق مردم نسبت به اردوغان بعد از گفتگوی او با منی الشاذلی که از شبکه درام پخش گردید بسیار کم شد. این مصاحبه تلویزیونی در استانبول و پیش از سفر اردوغان به مصر انجام شده بود. اما در طی سفر اردوغان به مصر از تلویزیون این کشور پخش شد. این مصاحبه باعث شد که محبوبیت اردوغان در می

اردوغانیسم: ازدواج کاتولیکی اسلام و سکولاریسم

عبد الحسين شعبان

محقق و پژوهشگر عرب

روزنامه السفیر

مترجم: ریحانه پورشجاعی

پس از پیروزی حزب عدالت و توسعه در انتخابات پارلمانی سال 2002 ترکیه این سئوال مطرح شد که آیا اسلام بار دیگر به ترکیه بازخواهد گشت و یا اینکه ترکیه به اسلام روی آورده است؟ لیکن سئوالی که امروز مطرح می‌شود این است که چگونه می‌توان اعتقادات سکولاریسمی را با اسلام درآمیخت؟

چندی پیش مطلبی خواندم که در آن نوشته شده بود یک گروه از شخصیت‌های اجرایی دولت ترکیه به مناسبت دهمین سال تاسیس دولت خود، تعدادی از روزنامه‌ها و مجلات دینی را جمع‌آوری کردند و بر شتری قرار دادند که سوارکاری با لباس‌های عربی داشت و از گردن این شتر کاغذی آویخته شده بود که در آن نوشته شده بود «از صحرا آمد و به صحرا بازمی‌گردد، از طرف عرب‌ها آمده بود و به آن‌ها باز می‌گردد».

متاسفانه به دلیل برداشت‌های خاورشناسان و اعمال جریان‌های متعصب اسلام‌گرایان، اعتقاد به رابطه میان عقب‌ماندگی و دین اعتقادی است که هنوز پابرجاست. برخی از بزرگان عرصه اندیشه و فرهنگ معتقدند که ترکیه با ایجاد رابطه با غرب، بسیاری از رفتارهای غربی را تقلید کرد و حتی کوشید نقش دین و اعتقادات مذهبی را کمرنگ کند. سیاستمردان دور اول این دولت تمام تلاش خود را به کار بردند تا کشور خود را براساس اعتقادات سکولاریستی پایه‌گذاری کنند و با قدرت هر چه تمام‌تر به سوی مدرنیزه شدن و پیشرفت گام بردارند. تنها چیزی که برای این گروه مهم بود رها شدن ترکیه از بقایای دولت عثمانی و شبیه شدن به غرب بود. عجیب آن که اسلام بار دیگر در لباسی نو ظاهر شد و این بار اسلام‌گرایان از سکولاریسم دفاع کردند.

حرف‌های شورانگیز نخست وزیر ترکیه رجب طیب اردوغان در مصر و پس از آن در تونس و لیبی  موجی از بحث و گفتگو را پیرامون دین و دولت برانگیخت و پرسش‌هایی در زمینه مفهوم سکولاریسم و مدنیت و رابطه دین با دولت در اذهان ایجاد کرد. این پرسش‌ها پیش از این نیز در جهان اسلام وجود داشته است و رابطه مارکسیسم و کمونیسم با دین از چندین دهه پیش تاکنون به اشکال مختلف مطرح شده است. پرسش‌هایی چون آیا این امکان وجود دارد که مکتب مارکسیسم را اسلامی کرد؟ رابطه دین و دموکراسی و حقوق افراد جامعه چگونه است؟ و سئوال‌های بسیار دیگر.

در مصر اسلام‌گرایان علی‌الخصوص حزب اخوان‌المسلمین نسبت به اردوغان بسیار خوش‌بین بودند و با شعار «اردوغان ای رهبر! صفوف مسلمین را متحد کن!» امیدوار بودند که او خلافتی اسلامی را در مصر ایجاد کند. اما اردوغان با حمایت از سکولاریسم آن‌ها را غافلگیر کرد. اردوغان توضیح داد که سکولاریسم به معنای بی‌دینی نیست و یک دولت سکولاریسم با تمام ادیان به یک شکل برخورد می‌کند و این شیوه پایه قانون اساسی سکولار کشور ترکیه در  سال 1982 را تشکیل می‌دهد. 

اردوغان همچنین توضیح داد که او مسلمان است و در عین حال نخست‌وزیر یک دولت سکولار است که نسبت به تمام ادیان برخورد واحدی دارد. یعنی این دولت در کشوری که 99 درصد افراد آن مسلمان هستند، با اقلیت‌های مذهبی منجمله مسیحیان و یهودیان رفتاری برابر و همراه با مساوات دارد. از نظر اردوغان در این گفته‌ها تناقضی وجود ندارد که از یک طرف او مسلمان باشد اما نخست‌وزیر دولتی سکولار نیز باشد. دولتی که اگر چه با تمام ادیان رفتاری برابر دارد اما خود به هیچ دینی اعتقاد ندارد و نسبت به تمام ادیان آسمانی و یا غیر از آن بی‌طرف است.

شور و شوق مردم نسبت به اردوغان بعد از گفتگوی او با منی الشاذلی که از شبکه درام پخش گردید بسیار کم شد. این مصاحبه تلویزیونی در استانبول و پیش از سفر اردوغان به مصر انجام شده بود. اما در طی سفر اردوغان به مصر از تلویزیون این کشور پخش شد. این مصاحبه باعث شد که محبوبیت اردوغان در میان گروه‌های اسلامی کاهش پیدا کند و در عوض طرفداران سکولاریسم به او بیشتر امیدوار شوند. این تغییر اذهان نه تنها در مصر که در لیبی و تونس و دیگر کشورهای عربی و اسلامی نیز روی داد.

مکانی که اردوغان برای مطرح کردن برنامه‌های پیشرفته خود و ایراد سخنرانی برای گروه‌های اسلامی مخصوصا اخوان المسلمین و سلفییان و دیگر گروه‌ها درنظر گرفت، اپرا بود و نه دانشگاه الازهر. شاید انتخاب مکان سخنرانی خود به تنهایی بهترین نشانه باشد. باراک اوباما که به مصر آمد برای عوام‌فریبی دانشگاه الازهر را برای ایراد سخنرانی خود انتخاب کرد و سعی کرد تظاهر کند که به اعتقادات مختلف احترام می‌گذارد و قصد دارد فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف را به گفتگو با هم دعوت کند. این کار اوباما در ابتدا تاثیرات مثبت خود را بر مردم گذاشت اما با حمایت بی‌حد و حصر امریکا از اسرائیل به سرعت از بین رفت. آمریکا در جنگ علیه مردم بی‌پناه غزه و محاصره چهار ساله آن‌ها با اسرائیل دست داشت و موضع اخیر واشنگتن نیز در سازمان ملل  علیه به رسمیت شناختن دولت فلسطین دیگر چهره او را کاملا فاش کرد، در حالی که از زمان کنفرانس الجزائر در سال 1988،  126 کشور  دولت فلسطین را به رسمیت شناخته‌اند.

بی‌شک ترکیه پروژه‌ای اساسی در زمینه اقلیمی درنظر دارد. ترکیه از برنامه‌های هسته‌ای ایران و سیاست‌های توسعه‌طلبانه ایران با کشورهای عربی نگران است. رابطه ایران و سوریه و حزب الله لبنان، رابطه با حماس همچنین رابطه با برخی جریان‌های اسلامی خلیج فارس و گروه‌های شیعه عراق علی‌الخصوص شیعیان دولت کنونی عراق همگی باعث ترس ترکیه از ایران شده است. اردوغان نقاط قوت ترکیه را به خوبی می‌شناسد و می‌داند که این تنها غرب نیست که از اسلام سیاسی می‌ترسد بلکه جهان عرب و اسلام نیز از آن بیمناک است. به این خاطر نزدیک شدن به سکولاریسم باعث آرامش غرب خواهد شد. چرا که اردوغان اخیرا و در پی حادثه‌ای که در کشتی آزادی روی داد و منجر به کشته شدن نه شهروند ترکیه شد، مواضعی را علیه اسرائیل اخذ کرده است. در این حادثه اسرائیل به کشتی صلح و آزادی که برای مردم بی‌پناه غزه مواد غذایی و کمک می‌برد حمله کرد. مسئله وقتی پیچیده شد که کمیسیون پالمر حق را به اسرائیل داد و قربانیان حادثه و حتی مردم غزه را که قصد داشتند از فشار و مشکلات محاصره رها شوند، محکوم کرد.  این حرکت ترکیه تاثیر بسیار مثبتی در میان مردم عرب و مسلمان از خود به جا گذاشت و برخی از شک‌ها و تردیدها درمورد ترکیه را از میان برداشت. درخواست ساخت دژ موشکی، عضویت در پیمان ناتو و استفاده از برگه ورود نظامی و موضع ترکیه در قبال تغییرات و اعتراضات اخیر کشورهای عربی همگی در ایجاد این دیدگاه مثبت نسبت به ترکیه تاثیرگذار بود.

ترکیه سعی فراوانی می‌کند که نشان بدهد سکولاریسم ترکیه رفتار معتدلی با اسلام دارد و مانند گروه‌های خشونت‌گرا و متعصبی که در قرن بیستم و اواسط آن در کشورهای عربی شکل گرفتند، نیست و با تروریسم‌های القاعده و یا سلفی‌ها متفاوت است.  اسلام سیاسی هنوز هم مانند سابق به گذشته بسیار اهمیت می‌دهد. اسلام غرب را نمی‌پذیرد و غرب را نیز مانند اسرائیل دشمن می‌داند. این دلیلی است که اردوغان مصر را به سکولاریسم دعوت می‌کند و همین موضوع خود عاملی می‌شود برای ناامید شدن اخوان المسلمین از اردوغان. محمود غزلان سخنگوی حزب اخوان‌المسلمین در پاسخ به اردوغان گفته‌های او را دخالت در امور کشور مصر دانست و به او گفت که از روی تجربه‌های دیگر کشورها نمی‌توان کپی‌برداری کرد و پذیرفته شدن سکولاریسم در ترکیه به خاطر شرایط کنونی ترکیه است.

سئوالی که ممکن است مطرح شود این است که از چه زمانی بیان دیدگاه‌ و اندیشه، دخالت در امور داخلی کشوری  بشمار می‌رود؟ مخصوصا اگر این پیشنهادها از طرف کشور دوستی مطرح شود. مگر این که بدانیم اخوان‌المسلمین سکولاریسم را نمی‌خواهد و جنگ سختی را با این مکتب آغاز کرده است. در واقع این حزب امیدوار بود که اردوغان علیه سکولاریسم سخن بگوید و با اندیشه‌های حزب آن‌ها هم‌سو باشد. اما این اتفاق نیفتاد.

اردوغان در گفته‌هایش تاکید کرد که دولت در فاصله برابری از تمام ادیان قرار دارد و امنیت و رفاه مسلمانان، مسیحیان و دیگر ادیان و حتی افراد بی‌دین را به شکل مساوی تامین خواهد کرد. تفاوت دولت سکولار در همین مسئله است. دولتی که در برنامه هیچ یک از رهبران سیاسی و اسلامی، چه متعصب و چه انعطاف‌پذیر به چشم نمی‌خورد. از طرف دیگر سکولاریسم‌ها می‌خواهند گروه‌های اسلام‌گرا را کنار بزنند. در حالی که این مسئله باید در چهارچوب اجتماعی و در محدوده روابط حاکم و شهروند قرار بگیرد و تبعیضی در آن صورت نگیرد. چون این اساس تعامل دولت و افراد جامعه را تشکیل می‌دهد.

ایده‌ها و اندیشه‌هایی را که اردوغان در مصر، لیبی و تونس مطرح کرد همچنان با شور و هیجان در بسیاری از کشورهای عربی مخصوصا در کشورهایی که انقلاب را پشت سر گذاشتند، مورد بحث و بررسی است.

اردوغان در باب ازدواج کاتولیکی بین اسلام و سکولاریسم گفت که پنجاه درصد مردم ترکیه که اکثرا مسلمان هستند به دولت سکولار رای داده‌اند. مردم ترکیه تعارضی بین اسلام و سکولاریسم نمی‌بینند. البته سکولاریسم ترکیه با سکولاریسم غرب فرق دارد.

اردوغان در گفته‌هایش اشاره‌ای به صداهای مخالف موجود در ترکیه نکرد. شاید چون او معتقد است که این صداها در گذر زمان از بین رفته‌اند و دیگر نمی‌توانند مانند گذشته سر بلند کنند چون او به آینده می‌اندیشد و مانند دیگر جریان‌های اسلام‌گرای واپس‌گرا نیست که قرون متمادی حول برحق بودن یا برحق نبودن گروه و حزبی وقت می‌گذارند. 

زمان انتشار : 1391-03-23