حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، استاد دانشگاه تهران در مراسم بزرگداشت علامه جعفر مرتضی عاملی در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامیگفت: علامه مرتضی به تاریخ به صورت جریانی نگاه می‌کرد و نه جزیره‌ای؛ میان حوادث تاریخی پیوند برقرار و دست‌های آلوده را کشف می‌کرد.
در همایش نکوداشت مرحوم علامه سید جعفر مرتضی درباره نگاه جریانی او به تاریخ مطرح شد
علامه دست‌های آلوده بنی‌امیه را رو کرد
به گزارش الأمه:
کتاب «تاریخ اسلام» سیدجعفر مرتضی کتابی جامع درباره تاریخ شیعه
حجت‌الاسلام‌والمسلمین یوسفی غروی در این مراسم که در سالن شیخ طوسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، اظهار کرد: سال ۱۳۵۰ که بنده از حوزه نجف به قم آمدم، ایشان هم در قم بودند، شب‌های پنجشنبه در جلسه هفتگی دفتر آیت‌الله سید محمدمهدی روحانی حاضر می‌شدیم و فروعاتی مطرح می‌شد؛ ایشان هم به روال جلسات فقهی، فرعی را مطرح می‌کردند و فرصتی نمی‌دادند که بحث دیگری شود و من به دلیل همسایگی از این مجلس استفاده می‌کردم.
وی گفت: در دوران بعثی‌ها، سید جعفر مرتضی مدت کمی به نجف مشرف شده بودند و بعثی‌ها نسبت به طلاب عرب‌زبان به‌ویژه طلاب لبنانی فشار وارد می‌کردند و توقع همکاری داشتند و لذا ایشان از حوزه نجف به قم مشرف شدند.
این کارشناس تاریخ اسلام تصریح کرد: در همان ایام 6 روزه‌ای که بعثی‌ها به آقایان مهلت داده بودند که با آنها همکاری کنند یا از عراق بروند، دیدم که طلاب برای استخاره نزد مرحوم سید اعلاء سبزواری می‌رفتند، استخاره ایشان هم قرآنی بود و من خیلی این جمله را از ایشان شنیدم؛ به‌ویژه بعد از گذشت 6 روز مهلت که وسیله خروج از نجف به راحتی مهیا نبود و عده زیادی بدون اختیار جا ماندند، که می‌گفت: «چون اکثر استخاره‌ها خوب آمده به‌نظرم رسیده است کسانی در این دو حوزه بوده و هستند که نمی‌خواهند جدا شوند و به حوزه دیگری بروند اما خداوند خواسته است که میان این دو حوزه تلاقی افکاری انجام گیرد». بنا بر این کلمه ایشان، آثار و برکاتی بر حوزه‌ها مترتب شد و عده‌ای از حوزویان نجف به قم مشرف شده و منشا آثار و برکات فراوانی شدند درنتیجه خوب است پایان‌نامه‌ای در مورد تاریخ و آثار و برکات حوزه‌ها بنویسید.
وی به زمان قلم به دست‌شدن سیدجعفر مرتضی در زمینه تاریخ اشاره کرد و افزود: بعد از آمدن عده‌ای از طلاب نجف به قم، محدود دراسات الاسلامیه‌ای راه افتاده بود و از ایشان خواستند تاریخ اسلام را با دید تشیع تدریس کنند و برای
نشان دادن آسانی این کار کتاب فروغ ابدیت آیت‌الله سبحانی را به ایشان پیشنهاد کردند که ایشان ابتدا پذیرفته بودند و بعد به یکسری اختلافات‌نظر با ایشان برخورد کرده بود.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین یوسفی غروی با اشاره به پاسخ حضرت آیت‌الله سبحانی در کتاب دوجلدی فروغ ابدیت به مقاله
فروغ جاویدان در مکتب اسلام اظهار کرد: سیدجعفر مرتضی معتقد بودند که اشتغالات اصلی ایشان در فقه و اصول است و تاریخ از اشتغالات فرعی ایشان است. سیدجعفر مرتضی تصمیم گرفتند کار را از سر بگیرند و به‌طور اتفاقی همان ایام مقاله‌ای راجع به منشا تاریخ هجرت نوشته شده بود و بین سید جعفر مرتضی و حضرت آیت‌الله سبحانی اختلاف‌نظری افتاد و تا پیروزی انقلاب، چهار جلد در چاپخانه خیام چاپ کردند و بعد از انقلاب دو کتاب دیگر هم نوشتند و در انتشارات جامعه مدرسین تمام ۶ جلد چاپ شد. وی با اشاره به دوره تاریخ اسلام علامه مجلسی در سه قرن پیش خاطرنشان کرد: جای کتاب جامع پیرامون تاریخ شیعه در حوزه شیعی خالی بود و سیدجعفر مرتضی با کتاب تاریخ اسلام خود این خلأ را پر کرد.
رابطه کلام و تاریخ‌نگاری از مشکلات جدی در کشور ماست
در ادامه این مراسم حجت‌الاسلام‌والمسلمین محسن الویری گفت: بحث رابطه کلام و تاریخ‌نگاری از مشکلات جدی در کشور ماست و حوزه متهم به این است که کلام‌زدگی در نگاه به تاریخ دارد و در پیگیری گزاره‌های تاریخی به دنبال اعمال نظریات کلامی خود است.
وی با بیان اینکه در این تردیدی نیست که هم دانش کلام به تاریخ و هم تاریخ به کلام نیاز دارد، گفت: گاهی تاریخ به منزله یک دانش مورد بررسی است، یعنی ما برای بررسی فرضیه‌های علمی کلامی، تفسیری، روان‌شناسی و... از تاریخ بهره می‌بریم که در این عرصه هم مشکلی نداریم و این نوع استفاده تاریخی هم مورد اتفاق است.
استاد دانشگاه باقرالعلوم؟ع؟ تصریح کرد: حالت دیگر آن است که ما کلام را به‌عنوان باورهای کلامی بدانیم و بخواهیم به ارزش‌گذاری گزاره‌های تاریخی با این پیش‌فرض‌ها بپردازیم. علامه جعفر مرتضی در این رویکرد، ضرورت سازگاری سند تاریخی با پیش‌فرض‌های قطعی را مورد توجه قرار داده است.
وی به ذکر مثالی در این‌باره پرداخت و افزود: علامه مرتضی مثلاً شخصیت والای پیامبر؟ص؟ و عصمت ایشان را پیش‌فرض قطعی می‌گیرند و شرط پذیرش سند تاریخی را سازگاری با پیش‌فرض قطعی می‌دانند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین الویری با بیان اینکه اگر این پیش‌فرض قطعی را داریم که ائمه مرتکب گناه نمی‌شوند، در این صورت هر سندی که در تضاد با این باور باشد باید کنار گذاشته شود، اظهار کرد: ایشان معتقد است که پژوهشگر تاریخ باید پیش‌فرض‌های کلامی خود را روشن کند.
وی گفت: کدام مورخی را در عالم هستی می‌توانیم پیدا کنیم که این پیش‌فرض‌ها را نداشته باشد و بخواهد به علم خدمت کند؛ ناگزیر هستیم و نمی‌توانیم از این پیش‌فرض‌ها فرار کنیم، ولی باید این پیش‌فرض را روشن کرده و مثلاً بگوییم که پیش‌فرض ما در مباحث تاریخی عصمت یا عدم عصمت ائمه؟ع؟ است.
استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) تصریح کرد: اصل کار یعنی داشتن پیش‌فرض اجتناب‌ناپذیر است، لذا اصل این است که بر یک مبنای پیش‌فرض عمل کنیم، نه اینکه در جایی با یک پیش‌فرض و در جای دیگر با پیش‌فرض دیگر سراغ تاریخ برویم.
وی افزود: با این نظر، وقتی کلام‌پژوه سراغ سند تاریخی می‌رود، لاجرم مجموعه پیش‌فرض‌هایی را دارد که اگر از قطعیت برخوردار باشند مقدم بر سند تاریخی هستند؛ این پیش‌فرض‌ها از هر جنس و خاستگاه، معیار ارزیابی سند هستند و این تقدم باور بر سند امری عقلی است که همه تاریخ‌پژوهان هم به شکلی به آن پایبند هستند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین الویری با اشاره به سخنان برخی افراد مانند حجت‌الاسلام رسول جعفریان مبنی بر اینکه باید بدون پیشداوری اعتقادی و کلامی سراغ متون تاریخی برویم تا نظری که می‌دهیم صائب بوده و مورد پذیرش قرار گیرد، اظهار کرد: بنده در این مساله با ایشان هم‌نظر نیستم و معتقدم علامه جعفر مرتضی هم بر این نکته تأکید دارند که پیش‌فرض‌های قطعی شرط پذیرش سند تاریخی است و البته محقق باید پیش‌فرض خود را در تحقیقاتش بیان کند.
علامه مرتضی به تاریخ به صورت جریانی نگاه می‌کرد
سپس حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد گفت: علامه جعفر مرتضی با اینکه فردی انقلابی بود، ولی روح رقیق و بزرگی داشت و بسیار متواضع و فروتن بود که این تواضع، مثال‌زدنی است. وی گفت: علامه مرتضی به تاریخ به صورت جریانی نگاه می‌کرد و نه جزیره‌ای؛ میان حوادث تاریخی پیوند برقرار کرده و دست‌های آلوده را کشف و چگونگی عملکرد این دست‌های آلوده را در تاریخ هم نشان می‌داد.
این استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: مهم‌ترین نکته مورد توجه علامه جعفر مرتضی در مطالعه تاریخ، بازی جریان اموی با تاریخ اسلام بود؛ او به‌جد به این مساله پرداخت و دست آلوده بنی‌امیه را افشا کرد؛ البته کسانی مانند علامه عسکری و دیگران هم به آن پرداختند، ولی آنچه مرتضی از آن نکاتی بیرون آورد، زاویه متفاوتی داشت. وی به ذکر نمونه‌هایی پرداخت و افزود: برخی علمای مصر از جمله ثامن نشار با صراحت در آثارشان آورده‌اند که بنی‌امیه لحظه‌ای به خدا و پیامبر ایمان نیاوردند. ناشر آثار آنان، این نوع تعابیر را از آثار امثال وی حذف کرده‌اند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدوی‌راد اظهار کرد: بنی‌امیه نقل‌های زیادی را وارد تاریخ کردند، ولی علامه مرتضی این نقل‌ها را کنار زد و پشت پرده ساخته‌های تاریخی را برملا کرد؛ به‌عنوان نمونه، یکی از این موارد، روایت شرح صدر پیامبر(اینکه پیامبر در بالای کوه بود و سینه او شکافته شد و همین سبب شرح صدر ایشان شد) است که کمتر تفسیری است که در ذیل تفسیر سوره شرح، داستان آن را نپذیرفته باشد، ولی علامه مرتضی اسناد آن را به هم ریخته و درونمایه روایات را سنجیده و تناقض میان روایات را نشان داده و گفته که این داستانی که در مورد شرح صدر بیان شده، گرته‌برداری از یک تفکر جاهلی است.
قرآن ابزاری مهم در نقد تاریخ
وی با بیان اینکه پیداکردن این ناپیداهای تاریخی، در کار علامه مرتضی خیلی مهم است، گفت: علامه مرتضی از قرآن به‌عنوان یکی از ابزار مهم در نقد تاریخ بهره برده است؛ جعفر مرتضی فقیه و متکلم برجسته، در تفسیر هم زبردست و کارش قابل توجه بود و به بچه‌های حزب‌الله تفسیر درس می‌داد که تفسیر سوره انسان و ضحی از وی بسیار معروف است.
استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: علامه در پیوند تفسیر و تاریخ معجزه کرده است؛ مثلاً روایت فترت را آورده و نشان داده که براساس قرآن، پایه‌ای ندارد. همچنین در داستان بحیرا، حواشی آن را نپذیرفته و در اصل آن هم تردید و شک ایجاد می‌کند. وی از لحاظ تاریخی ثابت کرد که ممکن نیست ابوبکر در این ماجرا(ملاقات بحیرا) حضور داشته باشد و معتقد است که این‌ها ساخته بنی‌امیه است.
وی با بیان اینکه علامه در مورد شخصیت حضرت ابوطالب؟ع؟ هم کار بی‌نظیری کرده است، افزود: در آثار نجاشی، فهرست و الندیم و آثار دیگر شاهدیم که سقیفه، جمل، کربلا و ایمان ابوطالب موضوعات مهمی هستند که نزد متفکران ما یک جریان مورد توجه بوده، ولی علامه مرتضی پایه استدلالی اهل سنت در زیر سؤال بردن ایمان ابوطالب؟ع؟ را با استفاده از برخی آیات قرآن زده است. حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدوی‌راد اظهار کرد: از جمله نقدهای جانانه جعفر مرتضی بر صیام محرم است زیرا یهودیان می‌گفتند که موسی در ایام محرم و عاشورا، روزه می‌گرفته است، ولی مرتضی آن را بی‌پایه می‌داند.
وی با بیان اینکه علامه جعفر مرتضی گفته است عاشورا لغتی اسلامی بوده که بعد از اسلام وضع شده است، گفت: بنابراین برای قبل از اسلام نیست که بخواهد دستاویزی برای بافته‌های یهودیان باشد. همچنین اولین کسی که متوجه شده شکستن بت‌ها دو مرتبه رخ داده، علامه مرتضی است؛ وی معتقد است که اولین مرتبه در لیله‌المبیت اتفاق افتاد که اسناد آن هم محکم‌تر از فتح مکه است. استاد دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: علامه مرتضی شخصیت بی‌نظیری است؛ تتبع و حدس ایشان بسیار حیرت‌آور بود و حتی تا اواخر هم از کامپیوتر استفاده نکرد و مستقیماً به منابع رجوع داشت و موفقیتش ناشی از عشق او به اهل بیت بود.
بنی‌امیه نقل‌های زیادی را وارد تاریخ کردند، ولی علامه مرتضی این نقل‌ها را کنار زد و پشت پرده ساخته‌های تاریخی را برملا کرد؛ به‌عنوان نمونه، یکی از این موارد، روایت شرح صدر پیامبر(اینکه پیامبر در بالای کوه بود و سینه او شکافته شد و همین سبب شرح صدر ایشان شد) است که کمتر تفسیری است که در ذیل تفسیر سوره شرح، داستان آن را نپذیرفته باشد، ولی علامه مرتضی اسناد آن را به هم ریخته و درونمایه روایات را سنجیده و تناقض میان روایات را نشان داده است.
منبع: صبح نو
