تاريخ ايران در جنگ جهاني اول همچون نقطه‌ي كوري مي‌ماند كه كمتر مطلبي در طول شصت سال اخير درباره آن نوشته شده است.
شرح مستند اشغال ایران توسط بریتانیا در جنگ جهانی اول
تاريخ ايران در جنگ جهاني اول همچون نقطه‌ي كوري مي‌ماند كه كمتر مطلبي در طول شصت سال اخير درباره آن نوشته شده است. اكثر منابع فارسي موجود در اين باره در طول دهه 1940 و اوايل دهه 1950 نوشته شده‌اند و به همين دليل بر منابع اوليه و اسناد خارج‌شده از طبقه‌بندي تكيه ندارند. كتاب‌هاي زيادي نيز، كه در طول 60 سال اخير درباره ايران مدرن در آمريكا منتشر شده‌اند، اشاره‌اي به اين موضوع نكرده‌اند. چند كتابي هم كه در طول دهه 50-1940 نوشته شده‌اند، اطلاعات قابل اعتنايي درباره مسايل نظامي و سياسي به خواننده نمي‌دهند؛ همينطور كتاب‌هايي كه در طول بيست سال گذشته منتشر شده‌اند، مطالب چنداني درباره ايران در جنگ جهاني اول ندارند. كتاب‌هايي هم كه در لندن به چاپ رسيده‌اند، كمكي به بهبود اين وضع نكرده‌اند. حتي كتاب‌هايي كه اخيراً درباره خاورميانه در طول جنگ جهاني اول منتشر شده‌اند، مطالب بسيار ناچيزي درباره ايران در جنگ جهاني اول دارند.
احساسي كه از خواندن كتاب‌هاي اخير به خواننده دست مي‌دهد، اين است كه اين جنگ عظيم، تاثير چنداني بر ايران نداشته است، آخرين باري كه تاريخ ايران در جنگ جهاني اول تا حدودي توجه محققان را به خود جلب كرد، نزديك به چهل سال پيش بود كه چندين تن از مورخان انگليسي با «لو ايوانوويچ ميروشنيكف» مورخ روس در افتادند و در رد اظهاراتش مقالاتي نوشتند. حالا كه پس از سال‌ها به اين واقعه مي‌نگريم، برايمان قدري عجيب و مرموز مي‌نمايد. مورخان انگليسي كه تمايلي به معرفي خود نداشتند، با نوشتن مقالاتي بي‌نام در نشريات بريتانيا به كتاب ميروشنيكف كه در سال 1961 تحت عنوان «گسترش نفوذ بريتانيا در ايران» به چاپ رسيده بود، شديداً حمله كردند. ميروشنيكف در پاسخ به اين حملات كتاب كوچكي با عنوان «ايران در جنگ جهاني اول» منتشر كرد. اين كتاب در واقع مجموعه سخنراني‌هايي بود كه مولف در پاييز سال 1962 در دانشگاه هاروارد ايراد كرده بود و عمدتاً بر اساس اسناد روسي و كتاب 1961 خودش نگاشته بود. ميروشنيكف در اين كتاب پس از اظهار تاسف از وضع نامطلوبي كه در ارتباط با تاريخ ايران در جنگ جهاني اول وجود دارد خاطر نشان مي‌كند؛ كه دو دهه اول قرن بيستم براي ايران بسيار حياتي بوده است. در همان سال‌ها بود كه ايران انقلاب مشروطه (1911 - 1905) را به خود ديد و در همان سال‌ها بود كه ايران بين روسيه تزاري و انگليس تقسيم شد؛ ابتدا به موجب قرار داد 1907 انگليس – روس و سپس يه موجب قرار داد سرّي 1915 و بالاخره تصرف كامل خاك ايران توسط انگليس پس از انقلاب روسيه و تبديل آن به يك نيمه مستعمره پس از 1918؛ او اضافه مي‌كند: «وقايع انقلاب ايران در تحقيقات عالمانه متعدد گزارش شاهدان عيني، و مقالات مختلف توصيف شده است. درباره تاريخ ايران پس از جنگ جهاني اول نيز مطالبي وجود دارد؛ ولي، به نظر من درباره دوره مياني- يعني تاريخ ايران در جنگ جهاني اول و تاثيرات جنگ بر اين كشور- به اندازه كافي تخقيق نشده است.»
اما «انگليس و اشغال ايران در جنگ جهاني اول» كتاب ترجمه‌‌اي است از اثر تحقيقي دكتر محمدقلي مجد پژوهشگر ايراني مقيم امريكا كه با نام «PERSIA IN WORLD WAR I AND ITS CONQUEST BY GREAT BRITAIN» در سال 2003 ميلادي منتشر شده و مصطفي اميري آن را ترجمه كرده است.
مولف معتقد است هدفش از تحرير اين كتاب «شرح وقايع سياسي و نظامي ايران در طول جنگ جهاني اول است و انتظار دارد اين كتاب به همراه تحقيق ديگري كه تحت عنوان قحطي بزرگ 1917- 1919 منتشر شده است تا حدودي به روشن‌تر شدن هر چه بيشتر تاريخ ايران در طول جنگ جهاني اول كمك كند.»
اصلي‌ترين منبع او در نگارش اين كتاب اسناد وزارت امور خارجه امريكاست كه از طبقه‌بندي خارج شده است. منبع مهم ديگر تاريخ رسمي جنگ در بين‌النهرين در طول سال‌هاي 1914 تا 1918 است؛ علاوه بر اين خاطرات نظاميان نيز در اين كتاب آمده است.
به بيان ديگر ؛ اين كتاب به شرح مستند اشغال ايران - عليرغم اعلام بي‌طرفي- به دست نيروهاي انگليسي براساس اسناد منتشر نشده امريكايي پرداخته و براي اولين بار پرده از كشتار مردم بي‌دفاع برداشته است.
توصيف چگونگي قتل‌عام عشاير سوسنگرد و سركوب جنبش مردمي جنگل، تحميل پليس سركوبگر جنوب و كشتار عشاير فارس، تشكيل پليس شمال، حمايت از ورود شبه نظاميان مسيحي به ايران كه منجر به كشتار مردم آذربايجان گرديد و شرح ساير مظالم ديگر دولت استعماري بريتانيا از جمله مسائل طرح شده در اين اثر است.
نكته بديع در اين پژوهش تلاش انگليسي‌ها در تحريف جمعيت ايران و سرپوش بر قتل و غارت و ايجاد قحطي است. مجد معتقد است جنگ جهاني اول و قحطيِ بزرگ سال‌هاي 1917 تا 1919م كه گريبانگير ملت ايران شد، بزرگترين مصيبتِ تاريخ اين مملكت، و حتي به مراتب خانمان‌سوزتر از حمله مغول در قرون وسطي بود. قحطي ناشي از اشغال ايران يكي از بزرگترين قحطي‌هاي تاريخ، و بدون شك بزرگترين فاجعة تاريخ ايران است و مي‌توان آن را نسل‌سوزي و هولوكاست واقعي به شمار آورد، دكتر مجد معتقد است: مسلماً دركِ تاريخ ايرانِ بعد از جنگ بزرگ بدون آگاهي از اين قحطي به درستي قابل فهم نخواهد بود. يافتن فجايع تاريخي ديگري كه با قحطي بزرگ ايران برابري كند بسيار دشوار است. در اين ميان يك نكته بديهي است، و آن اينكه ايرانِ - بي‌طرف- بزرگترين قرباني جنگ جهاني اول بود. تلفاتِ هيچيك از كشورهاي متخاصم، چه از لحاظ نسبي و چه مطلق، با تلفات ايران حتي قابل مقايسه نيست. اميد مي‌رود اين كتاب كه بر بنياد اسناد وزارت امور خارجه آمريكا تأليف شده بتواند راهگشاي علاقه‌مندان به تاريخ ايران در دوره معاصر باشد.
لازم به ذكر است؛ اين پنجمين كتاب از مجموعه آثار دكتر مجد است كه توسط مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي ترجمه و منتشر شده است. پيش از اين قحطي بزرگ...، تاراج بزرگ...، رضاشاه و بريتانيا... و از قاجار تا پهلوي ارائه شده بود. ترجمه اين آثار به دليل: 1. فقر اسناد در بازه زماني 1292 تا 1320؛ 2. بهره‌گيري از اسناد منتشر شده آمريكايي؛ 3. خودداري وزارت جنگ انگليس از انتشار اسناد درباره اشغال ايران در اين دوره و قحطي بزرگ (كه تا سال 2053 علني نخواهند شد) است.
اين كتاب در بهار امسال توسط موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي منتشر و با قيمت 7500 تومان به مخاطب عرضه شده است.
زمان انتشار : 1390-01-12
